ASKIDA KAHVE VE SADAKA TAŞLARI

Çok eski bir İtalyan geleneğidir “askıda kahve.” Bu geleneğe göre herhangi biri bir kafeye girer ve “iki kahve biri askıda” diyerek sipariş verir. Adam iki kahve parası öder, bir kahve içerek çıkar. Askıda kahveler için kapının girişinde bir pano vardır. Garson panoya askıda kahve olduğunu belirten bir kâğıt iliştirir. Sonra maddi durumu müsait olmayan bir adam bu panodan bir kâğıt alır girer kafeye. Elindeki kâğıdı uzatıp “askıdan bana bir kahve” der. Garson bu adamın kahvesini de hazırlar aynı özenle ve içmesi için uzatır, adamın verdiği kâğıdı iptal eder. Ne kahve ısmarlayan kimse kime ısmarladığını bilir ne de kahvesini içen kişi hiç kimseye minnet duygusu yaşamaz. Askıda kahve panosunun da kafenin dışında olması kahve içmek isteyeni zor durumda bırakmaz. İçeri girip de askıda kahve var mı??? diye sormak zorunda kalmaz. Kapının girişindeki panodan görür olup olmadığını ve gönül rahatlığıyla girip kahvesini söyler. Bütün inceliğiyle düşünülmüş bir gönül alışverişi.

Bu gönül alıverişi bizde de yardımların en göze batmayanı ‘‘sadaka taşları’’ kullanarak yapılırmış. Bu taşlar bir buçuk-iki metre yüksekliğinde genelde mermerden olurmuş. Üst kısımlarının ortasına çanağa benzer bir oyuk açılır, sadaka verenler parayı buraya bırakırlarmış. İki metrelik taşların yanında, tepesine rahatça ulaşılabilmesi için birkaç basamakta konurmuş.

İhtiyacı olmasına rağmen başkasından istemekten veya dilenmekten çekinenler gecenin geç saatlerinde taşın yanına para almaya gelir ama bırakılan meblağın tamamını değil, ihtiyaçları kadarını alırlarmış. 17. yüzyıl İstanbul'unu anlatan bir Fransız gezgin, üzerinde para bulunan bir taşa tam bir hafta boyunca kimsenin gelmediğini yazmış.

Askıda kahve olayından esinlenen bazı yardımseverler bizde de “Asıda ekmek” olsa ne iyi olur diye bir fikir attılar ortaya. Fırıncılar derneği başkanıydı sanırım, “ bizde uygulama şansı olmaz, çok istismar olur” demişti. Başbakanın gezileri sırasında otobüsten attığı plastik çocuk oyuncaklarını ve hatta üçotuz paralık balonları kapmak için birbirinin üstüne çıkan koca koca adamları görünce dernek başkanına hak verdim.
Sosyal yardımlaşma ve dayanışmanın en güzel örneklerinden birisi olan “sadaka taşları”, insan onurunun incinmeden yardım almasını sağlayan eski yardımlaşma sistemlerinden biri olarak bilinmektedir.

Sadaka taşlarının şekli ve boyutları çeşitli olmakla beraber yaygın bir biçimde görülen iki tipin ön plana çıktığı görülür. Birinci tip, genellikle beyaz (farklı renklerde olanları da mevcuttur.), silindir şeklinde ve çoğunluğu antik mermer sütunlardan oluşmaktadır. Büyük camilerin yanlarında bulunan sadaka taşları ise işlevinin yanı sıra bir sanat değeri taşımaktadır. İstanbul’da bulunan sadaka taşlarının toprak üstünde bulunan kısımları 120-140 cm. uzunluğunda ve 30- 70 cm. genişliğindedir. Silindir biçiminde uzanan bu sütunlar düz bir şekilde olup, tepe kısmında aşağı doğru hafif kavisleri bulunan 5-10 cm. genişliğinde bir çukur bulunmaktadır.

İkinci tipteki sadaka taşları ise, dikdörtgen şeklinde mermer, granit veya küfeki taşından oluşmaktadır. Bu tipteki sadaka taşları genel olarak sade olmakla birlikte çeşitli motiflerle süslenmiş örneklerine de rastlanabilmektedir.

Osmanlı döneminde yaygın olarak görülen bu sadaka taşlarında nakdi ve ayni yardımlar yapılmaktaydı. Nakdi yapılan yardımlarda paranın uçup kaybolmaması için kâğıt para yerine madeni paralar bırakılırsa da kâğıt uçmasın diye üzerine taş konurdu, Ayni yardım olarak ise giyim kuşam eşyaları ve çeşitli besinler yine bu sadaka taşının yanına bırakılırdı. Bu bağışlar, genellikle gece karanlığında veya kimsenin olmadığı bir zamanda, bu taşın tepesindeki çukura bırakılmasıyla gerçekleştirilirdi. İhtiyacı olduğu halde dilenmekten çekinen kimseler gecenin geç saatlerinde taşın yanına para almaya gelir ve kendisi için gerekli olan miktarı buradan temin ederdi.

Bu taşların, genellikle, cami, tekke, medrese avluları, çeşme başları, üç beş semtin birleştiği köşelere, fakir, muhtaç, hasta insanların barındığı yapıların önlerine (Üsküdar’daki Miskinler Tekkesi gibi) dikildiği görülmektedir. Bunların dışında cellat mezarlıklarına da sadaka taşlarının dikildiği bilinir. Cellâtlar can almaları nedeniyle Osmanlı’da dışlanmış bir grubu oluşturmuşlardır. Bu sebeple genellikle yerleşim yerinden uzak mezarlıklarda, isimleri yazılmadan sadece mezar başlarında bir taş konularak defnedilmişlerdir. Belirli zamanlarda mezarlıkları ziyaret eden kişiler, cellât mezarlığı kenarına konan sadaka taşlarına para bırakarak cellâtların ailelerinin geçinebilmesi için sadakalarını buralara bırakmışlardır.

Sadaka taşları İstanbul’da;

- Üsküdar Doğancılar İmrahor Cami yanında, Karacaahmet Sultan Türbesi karşısında bulunan Fethi Ahmet Paşa Cami yanında ve yine aynı bölgede türbenin iki sokak arkasında kırılmış bir sadaka taşı parçası bulunmaktadır,

- Fatih’te Mehmet Ağa Camiinin yanında ve Aksaray Gazi Süleyman Paşa Çeşmesi’nin sol bitişiğinde,

- Kocamustafapaşa’da bulunan Sümbül Efendi’de dört tane, Kocamustafapaşa, Hekimoğlu Ali Cami avlusunda iki tane, yine aynı bölgede Yoluş Çeşme Sokağı yakınında yarısı toprak altında bulunan bir tane sadaka taşı bulunmaktadır.

- Edirnekapı’da Hoca Kasım Gürani Cami karşısında ve köşesinde günümüze sağlam olarak ulaşan sadaka taşları bulunmaktadır.

- Süleymaniye Cami avlusu içinde iki tane, Haliç yönündeki dükkânların arasında,

- Eminönü, Yeni Camiinin Sultan Hamam yönünde, Karaköy’de Arap Camiinin Perşembepazarı yönündeki giriş kapısında ve arka kısımdaki avluda, Karaköy, Kemankeş Mustafa Paşa Cami yanında,

- Laleli’de Laleli Camiinin, Aksaray tarafından girişinde ve Şehzadebaşı girişinde iki sadaka taşı ayrıca çıkış kapısına yakın bir yerde iki sadaka taşı bulunmaktadır.

- Nuruosmaniye Camiinin, Cağaloğlu tarafından girişte, Cağaloğlu’nda Hacı Beşir Ağa Çeşmesi karşı köşesinde,

- Eyüp Sultan’daki mezarlıkların arasında, Zal Mahmut Paşa Cami külliyesi avlusunda, Feshane tarafından girişte, yol üzerinde dikilmiş olan fidanların arasında sadaka taşları bulunmaktadır. Eyüp Sultan’da Cafer Paşa Medresesi avlusunda, Zalpaşa Caddesi üzerinde, Hatuniye Dergâhında, Nişancı Mustafa Paşa Cami bitişiğinde 2 adet, Piyer Loti’ye uzanan yol üzerinde, mezarlığın içinde 2 adet,

- Sultanahmet Cami’nin meydana açılan bahçe kapısının iki yanında, Ayasofya Cami girişinde sadaka taşları bulunmaktadır.

İzmir'in “sadaka taşları” Kurşunlu Camisi avlusunda, antik bir yapıdan geldiği belli olan ortası oyuk silindir sadaka taşı. Şeyh Camisi avlusundaki sadaka taşının hemen yanında toprağa gömülü toprak küp. Pazaryeri Camisi girişinde üzeri kırık granit sütun, kadınlar bölümü girişinde bulunan Roma Sunağı da aynı yerde sadaka taşı olarak kullanılırmış. Benzer bir sadaka taşını Naturzade Camii avlusunda görmek mümkün.

Yozgat’taki sadaka taşı, Yozgat Çapanoğlu Büyük camiinde Kuzey kapısı girişinde idi. Zaman içinde kaldırılmış.

Türk kültüründe bu taşların çok önemli bir yeri vardı. Aşağıda amaçlarına göre sıralanmış taşları isimleriyle birlikte okuyacaksınız.

I- Fonksiyonel Taşlar
1- Süzek Taşı
2- Nişan (Menzil) Taşı
3- Soku (Dibek) Taşı
4- Seten (Dibek) Taşı
5- Lo (Loğ) Taşı
6- Değirmen Taşı
7- Bulgur (El Değirmeni) Taşı
8- Çöpür Taşı
9- Taş Testi
10- Sancı Taşı
11- Seng-i İbret (İbret Taşı)
12- Seng-i Hürmet (Hürmet Taşı)
13- Anı Taşı
14- Ana Taşı
15- Kapı (Dayak) Taşı

II- Kutsal Taşlar
1- Hacer’ül Esvet Taşı
2- Şifa Taşı
3- Bereket Taşı
4- Bengü Taşı
5- Yad (Yada = Yağmur) Taşı
6- Teslim (Tılsım) Taşı
7- İstihare Taşı
8- Mezar Taşı
9- Musalla Taşı

III- Yardım Amaçlı Taşlar
1- Binek Taşı
2- Dinlenme Taşı
3- Sadaka Taşı
4- Yitik Taşı
5- Ezan Taşı

Ramazan-ı şerifiniz hayırlı, uğurlu, bereketli olsun. Allah tuttuğunuz oruçları kabul, tekrarına sağlıkla kavuşmanızı nasip etsin inşallah.

Kaynak: Prof. Hakkı Acun; Türk kültüründe taşlar.
Nidayi Sevim; Medeniyetimizde Toplumsal Dayanışma ve Sadaka Taşları

18.06.2015