YILMAZ GÖKSOY, ALİ EMİRİ EFENDİ VE DİVAN-ÜL LÜGAT-İT TÜRK

Yozgat’ımızın canlı tarihi değerli eğitimci Yılmaz Göksoy ağabeyimle ülkemizin yetiştirdiği değerler üzerine sohbet ediyoruz.”Bu memlekette ipekte yetişmiştir kepekte yetişmiştir ama biz daha çok ipeği bırakırız da kepeği anlatırız, onları yüceltiriz. Halkımızda onları tanır, onları bilir. Mesela Süleyman Nazif’i şair ve yazar olarak biliriz. Hâlbuki iyi yetişmiştir Arapça, Farsça, Fransızca bilir, Bağdat valiliği yapmıştır. Ama vefat ettiğinde parası yoktur. Cenazesini İstanbul’da Türk Hava Kurumu kaldırır. O da şu sebepten, Süleyman Nazif Türk Hava Kurumu dergilerine bedava makale yazıyor da ondan. Ne yazık değerlerimize sahip çıkamıyoruz. Öte yandan da Diyarbakır kendi yetiştirdiği gerçek bir kitap kurdu olan Ziya Gökalp’a sahip çıkmıştır. Ali Emiri Efendi de Diyarbakır da yetişen bir üstat. O da bir kitap kurdu, kitap düşkünü. Büyük bir kütüphanesi var. Derler ki kütüphane kuranlar hep bekâr yaşamıştır, çünkü ev hanımları çok kitap istemezler. Kocaları ölünce de evden atacakları ilk eşya kitaplar olur. Bu kitaplar yüzünden kocalarının kendilerini ihmal ettiğinden bahsederler. Yozgat’ın değerli eğitimcilerinden Nusret Bey’in eşi Latife Hanım, sen benden önce ölürsen kitaplarını bir arabaya yükleyeceğim mezarının başına getireceğim. Bu dünyada bitiremedi öbür dünyada bitirsin diye mezarına koyacağım derdi. Öyle bir hanımdı ve dediğini yapardı ama ömrü vefa etmedi Nusret Bey’den önce öldü.” Yılmaz ağabeyim böyle söyleyince kendi yaşamım aklıma geldi. Evimiz İstanbul, Ataköy de. Üç odalı bir daire. İki odası ve salonu Marmara Denizine, bir odası apartman aydınlığına bakar. Ben o odayı atölye yaptım. Kaynak makinesinden, marangoz aletlerine, dekupaj testeresinden, zımpara makinesine, dijital kumpasından mikrometresine, değişik ölçüde lokma takımlarından değişik el aletlerine, üzerinde büyük bir mengene ile radyan matkap olan tezgâhına kadar ne ararsınız var diyebilirim. Öbür odada da karşılıklı duvardan duvara iki kütüphanemde iki bin civarında kitabım var. Yer olmadığından bazıları da oraya buraya tıkıştırılmış durumda. Hakikaten çok sabırlı olan eşim birkaç yıldır sızlanmaya başladı. Bu yüzden yeni bir kitap aldığımda önce arabanın bagajına koyuyor eşim evde olmadığı zaman eve çıkarıp bir yerlere tıkıştırıyorum. Yılmaz ağabeyimin dediğine göre Ali Emiri Efendide bu yüzden bekâr yaşamış. Kütüphanesinde el yazması çok değerli kitaplar varmış. Meşhur Divan-ül Lügat-it Türk’ü de keşfeden oymuş. Fransızlar bu kitapları bize sat. Bir kütüphane kuralım seni de müdür yapalım. Sana hem kışlık hem yazlık ev de verelim diyorlar. Ali Emiri Efendi “Ben bu kitaplara devletimin sayesinde sahip oldum, devletimin bana verdiği para ile aldım. Yurt dışına çıkarılmasına razı olamam diyor” diye anlatınca Divan-ül Lügat-it-Türk'ü nasıl keşfettiğini çok merak ettim.

İşte hikâyesi; Divan-ül Lügat-it-Türk'ün uzun zaman meçhul kaldıktan sonra bulunuşunu bilginlerimizden Kilisli Rıfat Bey şöyle anlatır: İstanbul'da, Divanyolu'nda bir «Diyarbakır Kıraathanesi» vardı. Burası âdeta bir dershane halinde idi. 1916 senesinde bir gün, bu kıraathanede meskûkât(sikkeler,metal paralar) âlimi Tevfik Bey, müverrih(tarih yazan) Arif Bey, müverrih Hüsamettin Bey ve Türkiyat âlimlerinden Ali Emiri Efendi, baş başa konuşuyorduk. Bir aralık Ali Emiri Efendi hazır bulunanlara:
— Beyler, dedi, size bugün bir şey soracağım.
Arkadaşları:
— Sor, dediler.
— Divan-ı Lügat-it-Türk* adında bir kitap gördünüz mü?
Arkadaşları «Adını duyduk» deyince,
Ali Emiri Efendi Fuzuli'nin şu mısraını okudu: «Eyledim tahkik, görmüş kimse yok cananımız».
Arkadaşları sordular:
— Siz gördünüz mü?
— inayeti bari ile (yaratanın yardımı ile)bu kitaba malik oldum, dedi.
— Nasıl elde ettiniz?
Ali Emiri Efendi şunları anlattı
— Sahaflar çarşısına uğramıştım. Kitapçı Burhan beyin dükkânına girdim. “Yeni bir kitap var mı?” dedim. O da, “Bir kitap var ama sahibi 30 lira istiyor. Ben eseri geçen gün Maarif Nazırı Emrullah Efendiye götürdüm. O da bu eseri ilmî bir encümene havale etti. Encümen bu eseri bir hafta tetkik ettikten sonra 10 lira fiyat takdir etti. Ben de, sahibi 30 lira istiyor diyerek eseri aldım, dükkâna getirdim. Üstad, işinize gelirse siz de bir görün.” diyerek kitabı bana uzattı. Bu eseri elime alır almaz, âdeta heyecandan titredim. Yeryüzünde bir eşi daha olmayan kıymette bir hazine idi; 30 lira değil, 30 bin lira değeri vardı. Bu eser, şimdiye kadar görülmemiş, pek eski devirlerde yazılmış bir dil kamusu idi. Onu kimin getirdiğini sordum. Maliye Nâzırı Nazif Beyin akrabasından yaşlı bir hanımın getirdiğini söyledi. Bu eseri almak istedim, fakat cebimde 15 liram vardı. O anda Allahıma yalvardım, “Karşıma bir dost çıkar!” dedim. O sırada sahaf dükkânının önünden Darülfünun müderrislerinden Faik Reşat Bey geçiverdi. Hemen koşup yanına gittim. Aman bana 20 lira borç ver dedim. Adamcağız vermek istiyor ama ondaki parada yetmiyor. Ali Emiri Efendiyi o vaziyette görünce “ Dur evden gidip alayım” diyor ve eve koşarak gidiyor. Adamcağız evden dönene kadar Ali Emiri Efendi dokuz doğuruyor.
“O zattan 20 lira borç aldım. Derhal kitapçıya verdikten sonra, kendisine 3 lira da bahşiş
verdim, işte bu esere, bu şekilde sahip olmak bahtiyarlığını kazandım.”
“Bu, kitap değil, bir Türkistan ülkesidir. Türkistan da değil, bütün bir cihandır.” Diye sözünü tamamlar. Böylece kitap Ali Emiri Efendinin oluyor. Oluyor ama Ali Emiri Efendi çarşıdan hızla çıkarken bile dönüp dönüp arkasına bakıyor. Acaba biri gelip de elimden kitabı alır mı diye. “Günlerce bu eseri evimde kimseye göstermeden tetkik ettim. Nihayet bu kitabın değeri ağızdan ağıza Ziya Gökalp’a kadar gitmiş. Bir ilim âşığı ve büyük bir Türkçü olan Ziya Gökalp, koşarak evime geldi. Kitabı görmek arzusunda olduğunu söyledi. Fakat ben bu kitabı Ziya Gökalp’a göstermedim. Ziya Gökalp bu hâdiseden dolayı bana kırıldı, fakat görmek merakı onun içini yiyordu. Bu defa iki Diyarbakır mebusunu bana gönderdi. Onlara da bu eseri göstermedim.” Bu kitabı görmek ilk defa Kilisli Rıfat Beye nasip olur. Ali Emirî Efendi ile Kilisli Rıfat Bey, eseri baş başa verip tetkik ederler. Kilisli Rıfat Bey’in bu eseri gördüğünü duyan Ziya Gökalp, onun evine giderek üstada der ki ;
— Siz bu eseri gördünüz mü?
— Gördüm ve hem de bu eserin cihanda bir eşi daha olmadığına şahadet ederim. Türk milleti, dünya durdukça bu eserle iftihar edebilir. Ziya Gökalp inanır ve çok heyecanlanır.
— Bu eseri Ali Emiri Efendiden satın alıp derhal neşretmeliyiz. “Bana yardım edin de, şu kitabı bastıralım. Türk milletine armağan edelim” der. Ziya Gökalp’la Kilisli Rıfat Bey, şu plânı hazırlarlar.
Ali Emirî Efendi'nin, Sadrazam Talat Paşa'ya büyük saygısı vardır. Ziya Gökalp, bu meseleyi Talat Paşa'ya
açarak onun vasıtasıyla elde etmeyi düşünür. Fakat Ali Emirî Efendi'yi Talat Paşa ile nerede karşılaştırmak münasip olur? Buna da bir çare bulurlar. Bu işi Adliye Nazırı İbrahim Beyin evinde halletmeye karar verirler. Adliye Nazırı, Ali Emirî Efendi'yi bir gün evine iftara davet eder. Aynı gün Talat Paşa da oraya gelir. Yemekten sonra Talat Paşa sözü Divan-ül Lûğat-it-Türk'ün bulunmasına getirir. Kendisinden bu eserin basılmasını rica eder. Ali Emiri Efendi, Talat Paşa'yı kırmayarak, o gece bu eserin basılmasına rıza gösterir. Ziya Gökalp de, bu suretle gayesine varmış olur. Bu eser, Maarif Nazırı Şükrü Bey vasıtasıyla iki cilt halinde basılır. Talat Paşa Ali Emiri Efendiye 300 lira gönderirse de, üstat bu parayı almaz iade eder. İşte Divan-ül-Lügat-it-Türk'ün hikâyesi burada bitiyor.

Şimdi kıssadan hisse: Çapanoğlu Süleyman Bey’in Yozgat Demirli Medrese kütüphanesinde muhafaza ettirdiği ve bizzat kendi el yazısı ile listelediği zamanın Hukuk ve din ulemaları, şairleri vb. tarafından yazılmış hukuki ve dini konuları ihtiva eden 584 adet birbirinden değerli el yazması kitabın Çerkez Ethem tarafından Medrese ile birlikte yaktırılmasını Türkiye Tarihinin neresine koyalım? (Bkz.Yozgat Lisesi, Çapanoğlu Süleyman Bey ve Demirli Medrese yazım)

*Divanü Lügati't-Türk, Kaşgarlı Mahmud tarafından Bağdat'ta 1072 - 1074 yılları arasında yazılan Türkçe - Arapça bir sözlüktür. Türkçenin bilinen en eski sözlüğü olup, batı Asya yazı Türkçesiyle ilgili var olan en kapsamlı ve önemli dil yapıtıdır. Toplam 7500 Türkçe sözcük içerir Divan-ül Lügat-it-Türk'ün baş tarafında, Türklük hakkındaki önsözde şunlar yazılıdır: «Gördüm ki, yüce Tanrı devlet güneşini Türk kalelerinden doğurdu. Onlara yurt idaresini verdi. Onların mülkleri üzerinde, göklerin bütün dairelerini döndürmüş bulunduğunu, yani güneş batmaz imparatorluklarını gördüm. Tanrı onlara Türk adını bizzat verdi. Türkleri yeryüzünün hakanları kıldı. Zamanımızın hakanları onlardan çıkarıldı. Dünya milletlerinin idare dizginlerini onların eline verdi. Onları herkese üstün kıldı. Kendilerini hak üzerine kuvvetlendirdi. Onlarla birlikte çalışan, onlardan yana olanları aziz kıldı ve Türkler yüzünden onları her dileklerine eriştirdi. Bu kimseleri kötülerin şerrinden korudu. Derdini dinletebilmek ve Türklerin gönlünü almak için onların dilleriyle konuşmaktan başka çıkar yol yoktur. Bir kimse kendi takımından ayrılıp ta onlara sığınacak olursa, o takımın korkusundan kurtulur. Herkesin Türkçe öğrenmesi farzdır.»

10.09.2013